Czasy Historyczne

Czasy historyczne

Pomimo, że najstarsze zabytki archeologiczne odnalezione na terenie Janowa Podlaskiego pochodzą z mezolitu (IX-VIII tysiąclecie przed Chrystusem), to tak naprawdę jego historia zaczyna się dnia 13 maja 1428 roku, w momencie kiedy wieś Porchowo zostaje nadana przez Witolda, Wielkiego Księcia Litewskiego katedrze w Łucku, czyli bezpośrednio po przeniesieniu stolicy biskupstwa ze zniszczonego przez Tatarów Włodzimierza do Łucka.
15 sierpnia 1428 roku Witold wydaje akt fundacyjny kościoła pw. św. Trójcy we wsi Porchowo, który został najprawdopodobniej wzniesiony w miejscu obecnego murowanego pod tym samym wezwaniem (fot. 33).

W 1450 roku po najeździe i zniszczeniu Łucka przez Tatarów biskupi Andrzej z Płońska, a następnie Wacław Raczkowicz coraz częściej spoglądają w kierunku spokojnego Porchowa. Najprawdopodobniej dopiero biskup Jan Łosowicz po 1463 przenosi się na stałe do wsi Porchowo, nie należy jednak zapominać że ciągle stolicą biskupstwa jest Łuck. Można domniemywać, że biskup Jan Łosowicz przenosi się z niszczonego najazdami Łucka do już wybudowanego przez poprzedników zamku w Porchowie, którego pozostałością są najprawdopodobniej odkryte w trakcie badań archeologicznych relikty średniowiecznego zamku (fot. 34).
 
W 1465 roku w Chociaczowie zostaje wydany przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim i miasto przyjmuje nazwę Janów. Mieszkańcy zostają zwolnieni na okres 20 lat z płacenia opłat, otrzymują prawo do sprzedaży i wymiany sklepów, domów, ogrodów i pozwolenie na budowę wszelkiego rodzaju budynków drewnianych w granicach miasta oraz połów ryb z Bugu i warzenie piwa. Do ich obowiązków należy naprawa uszkodzonych grobli. Przywilej lokacyjny znany jest jedynie z kopii pochodzącej z 1821 roku.
Najprawdopodobniej bezpośrednio po lokacji biskup Jan Łosowicz buduje murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela, w miejscu obecnego pod tym samym wezwaniem (fot. 35). Zostaje tutaj przeniesiona parafia, a od 1469 roku przechowywane są akta urzędu archidiakonatu janowsko-brzeskiego.
 
Zdaniem J. Pruszkowskiego nowo powstałe miasto staje się stolicą diecezji i rezydencją biskupów łuckich, Zostaje tutaj wybudowany zamek – rezydencja biskupia składający się z zamku górnego i dolnego. W zamku dolnym, który stanowił tzw. zamkowe probostwo przed 1488 rokiem biskup Stanisław Stawski buduje kościół pw. św. Stanisława biskupa męczennika (fot. 36). Uposażeniem jego były: pola, łąki i ogrody położone we wsi Pawłów, gdzie znajdowały się mieszkania służby i zabudowania gospodarcze.
 
Do momentu przeprowadzenia prac wykopaliskowych na zamku janowskim lokalizacja pierwotnej siedziby biskupów łuckich nie była jednoznacznie określona, nieznany jest także jej czas powstania. Badacze wiedli w tej kwestii poważny spór. J. Kubiak umieszcza dolny zamek w okolicach Wygody, zaś K. Gerłowska w granicach miasta w kwartale wyznaczonym przez obecne ulice: Narutowicza. Sienkiewicza, Skalskiego i Dolną . J. Pruszkowski lokuje dolny zamek na skrzyżowaniu ulic Dolnej i Narutowicza, czyli w miejscu, gdzie obecnie znajduje się krzyż, który miał upamiętniać miejsce po kościele p.w. św. Stanisława, będącym zarazem kaplicą zamkową. Badania wykopaliskowe przeprowadzone jesienią 2013 roku potwierdziły jedynie opinię J. Pruszkowskiego, ale nie tę dotyczącą lokalizacji zamku dolnego i położonej w jego obrębie kaplicy zamkowej, ale jedynie tą dotyczącą lokalizacji zamku górnego, który badacz sytuował na terenie zajętym obecnie przez późniejszy Pałac biskupi. Prace archeologiczne jednoznacznie wskazały lokalizację zamku dolnego u podnóża zamku górnego. Na terenie zamku dolnego zaobserwowaliśmy również relikty kaplicy zamkowej pw. Św. Stanisława, która funkcjonowała tutaj do końca XVI wieku. Wtedy w trakcie przebudowy zamku została przeniesiona na skrzyżowanie obecnych ulic Narutowicza i Dolnej. Podczas prac archeologicznych towarzyszących przebudowie ulicy (2014 r.) udało nam się odkryć relikty świątyni, która funkcjonowała tutaj od XVI/XVII do końca XVIII wieku, kiedy to kościół pw. Św. Stanisława został rozebrany, a miejsce po nim upamiętniono wolnostojącym krzyżem (fot. 37).

W 1497 roku Janów przywilejem Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego otrzymuje prawo do organizowania w ciągu roku trzech jarmarków. W 1503 roku Albrecht Radziwiłł wydaje przywilej dla wójtostwa janowskiego, nadając mu uposażenie i określając obowiązki. Funkcję wójta pełnił urzędnik wybrany przez biskupa za zgodą kapituły łuckiej. Od jego wyroków przysługiwała apelacja do biskupa. Zabudowania wójtostwa najprawdopodobniej znajdowały się przy obecnej ulicy Wygoda, natomiast część ogrodów położona była w pobliżu rzeki Krzywuli.
 
W 1523 roku biskup Paweł Algimunt Holszański odbudował spalony kościół p.w. św. Trójcy. W tamtym pożarze spłonęła również część zabudowy zamku dolnego, co potwierdzają ślady spalonych budynków przykryte obiektami powstałymi około 1523 roku ( potwierdzono datami dendrochronologicznymi ).
W XVI wieku Janów przeżywa prawdziwy rozkwit. Miasto liczy wtedy około 500 domów i ma ponad 5000 mieszkańców. Posiada 3 kościoły katolickie oraz cerkiew ufundowaną około 1565 roku, bożnicę, szpital, szkołę elementarną. Działały także cechy: kuśnierski, stolarski, rzeźnicki, zduński. Zdaniem Pruszkowskiego w południowej części rynku miał znajdować się ratusz.
 
W latach 1570, 1571, 1572, 1573, 1576 i 1597 miasto nawiedzają pożary niszczące drewnianą zabudowę.
W latach 1542, 1554, 1607, 1618, 1631 i 1641 w Janowie odbywają się synody biskupie. W 1602 roku biskup Stanisław Gomoliński sprowadza zakon dominikanów, których umieszcza w klasztorze przy kościele pw. św. Jana Chrzciciela, z którego parafia zostaje przeniesiona do kościoła pw. św. Trójcy. Przywilej ten potwierdza papież Klemens VIII.
Najprawdopodobniej jeden z nawiedzających Janów XVI-wiecznych pożarów dotknął również zamek – siedzibę biskupią ( noszące ślady spalenia drewno z konstrukcji dachowej zalegające na skupisku w północnej części dziedzińca) (fot. 38). Spowodowało to konieczność jego odbudowy. Przystąpiono więc do przegotowywania drewna na przyszłe konstrukcje (trzy rozległe stanowiska ciesielskie odkryte podczas badań wykopaliskowych w 2013 r. na południe od pomieszczenia 4 średniowiecznego zamku, na północ od niego i wewnątrz pomieszczenia 2 ), jednakże w trakcie tych prac najprawdopodobniej zapadła decyzja o całkowitej przebudowie założenia. Zaniechano więc nie tylko odbudowy starego zamku, który w znacznym stopniu rozebrano, pozyskując z niego materiał do budowy nowego. Ze starego zamku zachował się jedynie fragment ściany południowo – wschodniej, który został wkomponowany w narożnik północno-zachodni nowego zamku (stąd zupełnie inna konstrukcja ściany północnej odsłoniętych w trakcie wiosennych prowadzonych w 2013 roku badań wykopaliskowych piwnic zamku XVI-wiecznego) (fot. 39). Zapadła wtedy również decyzja o podniesieniu o około 3 metry wzgórza zamkowego. Usypano go z gliny zwałowej przywiezionej z najbliższej okolicy. W trakcie jego sypania ze względu na rozległy teren ( około 60 arów ) nie zastosowano żadnych konstrukcji wzmacniających (typu skrzynie). Tworząca nowe wzgórze zamkowe warstwa gliny w trakcie prac archeologicznych sprawiała wręcz wrażenie podłoża calcowego, nie ruszonego ręką ludzką.
W źródłach historycznych znajduje się informacja o odrestaurowaniu zamku janowskiego przez biskupa Bernarda Maciejowskiego (1588-1600). Być może właśnie z tym okresem należy wiązać wymieniony wcześniej obiekt.
 
Szesnastowieczne założenie miało najprawdopodobniej formę wysokiej dwu-, a nawet trójkondygnacyjnej wieży z rozległym, wybrukowanym dziedzińcem otoczonym murem ceglanym (fot. 40), w którym znajdowały się trzy wieże bramne: główna wjazdowa północna, odkryta w marcu 2014 zachodnia (węższa, spełniała najprawdopodobniej rodzaj furty) i wschodnia (prawie całkowicie zniszczona w trakcie budowy pawilonu wschodniego pod koniec XVIII wieku. Mur obronny otaczała głęboka fosa, do której trzema ceglanymi kanałami ściekowymi (odkrytymi pod wieżami bramnymi) odprowadzano z dziedzińca zamkowego wodę deszczową.
Związany z licznymi wojnami i najazdami, niespokojny XVII wiek to okres powolnego upadku miasta. W 1620 roku w wyniku pożaru spłonęło 160 domów mieszkalnych, a w latach 1656 – 1660 liczne najazdy doprowadziły do spalenia zamku. Zniszczeniu i ograbieniu uległy także kościoły i zapewne znaczna część miasta.
9 marca 1656 roku zamek został zdobyty przez wojska zdrajcy Bogusława Radziwiłła, w 1657 roku przez wojska szwedzkie w styczniu 1660 zdobyty i najprawdopodobniej spalony przez rosyjskie wojska kniazia Chowańskiego.
 
Od razu po najazdach szwedzkich odbudowano zamek, w miejscu istnienia obecnego założenia. Badania archeologiczne ustaliły, że rezydencję biskupów stanowił dwór obronny, częściowo murowany, parterowy z dwoma alkierzami w narożach i piętrowym gankiem na osi, ujętym dwoma wieżyczkami.
W 1685 roku biskup Stanisław Witwicki powołuje seminarium duchowne zatwierdzone najpierw przez synod janowski, a następnie przez stany królewskie i sejm.
W 1673 roku przywilejem wydanym przez biskupa Tomasza Leżeńskiego Janów otrzymuje prawa miejskie magdeburskie.
Wiek XVIII to wzmożona działalność budowlana biskupów łuckich. Powstaje kompleks budynków wzniesionych w miejsce dawnego kościoła pw. św. Trójcy (fot. 42). W latach 1714-1728 powstaje nowy murowany kościół, erygowany w 1746 na kościół kolegiacki. W 1754 roku wzniesiono budynek seminarium oraz dom tzw. emeritorum oraz wolnostojącą dzwonnicę.
 
W 1730 roku biskup Stefan Rzypniewski uzyskał dla Janowa prawo do czwartego jarmarku, który miał się odbywać 22 sierpnia w dzień św. Marii Magdaleny.
W 2 połowie XVIII wieku zespół zamkowy został przekształcony w rezydencję pałacowo-parkową. W latach 1770 – 1780 z inicjatywy biskupa Feliksa Turskiego po rozebraniu drewnianej zabudowy wzniesiono dwa istniejące do dzisiaj skrzydła pałacu. Skrzydło wschodnie częściowo oparto na starszych fundamentach, zachowane zostały starsze fortyfikacje ziemne. Około 1790 roku powstał pawilon ogrodowy zwany dzisiaj „grotą Naruszewicza” (fot. 43, 44).
W 1766 roku miasto otrzymuje drewnianą karczmę zajezdną pod nazwą „Praga” usytuowaną przy trakcie Warszawskim nad stawem międzybrowarnym (obecnie boisko piłkarskie i sklepy przy ulicy Siedleckiej).
 
W 1770-1780 na rynku powstaje 15 drewnianych kramów oddanych kupcom żydowskim. Około 1790 wzniesiony zostaje nowy szpital (dom dla starców i kalek). Lustracja z 1790 roku wymienia w mieście 5 ulic: Szpitalną, Bielską, Zamkową, Zabużną i Nowo-Zabużną (fot. 45).

Po III rozbiorze Polski Janów znalazł się w rękach austriackich. W tym okresie rozpoczyna się budowa stadniny koni. Rozebrany zostaje kościół pw. św. Stanisława. W 1801 dokończona zostaje odbudowa kościoła dominikanów.
 
Po 1805 Janów znajduje się w granicach Księstwa Warszawskiego, a po 1815 r. Królestwa Polskiego. W 1826 roku dobra Janowa uznano za dobra narodowe. W 1817 urządzono w mieście stadniną państwową, a w 1818 utworzono diecezję podlaską z siedzibą w Janowie, a kościół kolegiacki podniesiono do godności katedry.
 
Jeszcze w 1820 roku ulice Janowa pozbawione były całkowicie bruków ( Opis historyczny oraz topograficzno – statystyczny miasta Janowa z 1820 roku „ ).
W 1837 roku wybudowano nową drogę łączącą stadninę na Wygodzie z miastem, w 1850 roku wybrukowano ulicę Brzeską i Siedlecką, w której na jej odcinku od Rynku do obecnej ulicy Sienkiewicza nie tylko korekta biegu ulicy, ale również niwelacja terenu w celu likwidacji wąwozu oddzielającego zabudowę miasta od ogrodu seminaryjnego.
Ogólny plan zabudowy Janowa z lat 1807-1866 potwierdza informację o niewielkich zmianach w zabudowie i strukturze przestrzennej miasta.
 
W 1866 roku Janów wszedł w skład powiatu konstantynowskiego, którego siedzibą został Janów, a w 1867 roku – w ramach represji rosyjskich po powstaniu styczniowym – miasto zdegradowane zostało do pozycji tracąc prawa miejskie. W tym też roku nastąpiło zniesienie diecezji podlaskiej oraz włączenie stadniny janowskiej do Zarządu Stadnin Państwowych w Petersburgu. Okres zaborów wiąże się niewątpliwie z okresem stagnacji w rozwoju Janowa Podlaskiego, która ustępuje dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku.